Nhân dân tệ mạnh lên hay USD yếu đi? Giải mã động thái thực sự đằng sau tỷ giá của Trung Quốc

Sự tăng giá bề ngoài của đồng Nhân dân tệ (RMB) so với USD cuối năm 2025 chỉ là một ảo ảnh thị trường, trong khi sự thực đằng sau là một hệ thống can thiệp tinh vi với quy mô nghìn tỷ USD nhằm duy trì lợi thế xuất khẩu.

Cuối năm 2025, thị trường ngoại hối toàn cầu chao đảo khi đồng Nhân dân tệ (RMB) của Trung Quốc bất ngờ mạnh lên, đẩy tỷ giá USD/CNY xuống vùng 7.00 - 7.07 – mức thấp đáng chú ý so với cả năm. Hiện tượng này thổi bùng đồn đoán về một bước ngoặt lịch sử: Liệu Bắc Kinh cuối cùng cũng chịu để đồng tiền tăng giá, chấm dứt nhiều thập kỷ định giá thấp có chủ đích?

Tuy nhiên, phân tích sâu từ các chuyên gia hàng đầu như Robin Brooks - cựu kinh tế trưởng tại Viện Tài chính Quốc tế (IIF), cùng các báo cáo của IMF, Goldman Sachs và Bloomberg, vẽ nên một bức tranh hoàn toàn khác. Sự biến động bề mặt này chủ yếu là phản ứng cơ học để bù đắp cho việc đồng USD suy yếu trước các đồng tiền G10, với mục tiêu tối thượng là giữ chỉ số tỷ giá thương mại CFETS RMB Index ổn định quanh mức 97.9 - 98 điểm.

Nó không báo hiệu sự từ bỏ mô hình kinh tế trọng thương mà Trung Quốc đã theo đuổi bền bỉ, một mô hình dựa trên thặng dư thương mại khổng lồ nhờ duy trì đồng nội tệ yếu một cách có hệ thống.

Giải mã cơ chế điều khiển tỷ giá tinh vi của Ngân hàng Trung ương Trung Quốc

Hệ thống tỷ giá của Trung Quốc được vận hành như một cỗ máy được lập trình chính xác. Mỗi ngày, Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc (PBOC) công bố một mức tỷ giá trung tâm (“fix”). Tỷ giá giao dịch trên thị trường chỉ được phép dao động trong biên độ hẹp ±2% xung quanh mức neo này.

Trong suốt thời gian dài sau đại dịch, đồng RMB luôn bị đè ở biên trên của dải dao động – mức yếu nhất được cho phép – phản ánh áp lực giảm giá dai dẳng. Việc nó đột ngột mạnh lên và tiến sát biên dưới của dải trong những tuần cuối năm 2025 đã khiến giới đầu tư sửng sốt.

Tuy nhiên, Robin Brooks chỉ ra rằng động thái này gần như đồng bộ hoàn hảo với đà suy yếu toàn cục của đồng USD. Nói cách khác, RMB chỉ mạnh lên so với USD vì bản thân USD đang yếu đi so với Euro, Yen và các đồng tiền chủ chốt khác.

Mục tiêu thực sự của PBOC là triệt tiêu tác động ngoại lai này, đảm bảo sức cạnh tranh hàng hóa Trung Quốc trên thị trường toàn cầu không bị ảnh hưởng bởi biến động tiền tệ bên ngoài.

Điều đáng nói nằm ở cơ chế can thiệp ngầm, với thặng dư thương mại hàng hóa khổng lồ lên tới 1,08 nghìn tỷ USD trong 11 tháng đầu năm 2025, tăng 21.7% so với cùng kỳ, một thị trường tự do thực sự sẽ lập tức đẩy giá đồng RMB lên cao. Để ngăn chặn điều này, Trung Quốc cần một lực lượng can thiệp khổng lồ, tuy nhiên, hoạt động này đã được ngụy trang tinh vi.

Thay vì để PBOC trực tiếp mua USD và tích lũy dự trữ ngoại hối, hành động vốn dễ bị theo dõi, nhiệm vụ này được chuyển giao cho các ngân hàng thương mại nhà nước. Các ngân hàng này thực hiện giao dịch mua USD “ngoài bảng cân đối kế toán”, tạo thành một hệ thống mà Brooks gọi là “FX laundromat” – một cỗ máy giặt tiền tệ quy mô nghìn tỷ.

Nhờ đó, dù thặng dư tài khoản vãng lai trong nửa đầu năm 2025 đạt 301 tỷ USD, gấp ba lần cùng kỳ 2024, dự trữ ngoại hối chính thức của PBOC hầu như không tăng, khiến thế giới bên ngoài khó lòng định lượng chính xác mức độ can thiệp.

Bức tranh định giá thấp

Vậy đồng RMB thực sự bị định giá thấp đến mức nào so với giá trị “cân bằng” của nó? Câu trả lời thay đổi tùy theo phương pháp tính toán, nhưng tất cả đều chỉ về một con số đáng kinh ngạc.

Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), trong các đánh giá chính thức, ước tính đồng RMB bị định giá thấp ở mức khoảng 8.5%. Tuy nhiên, nhiều nhà phân tích độc lập cho rằng con số này là quá thận trọng. Nếu áp dụng cùng phương pháp của IMF nhưng với số liệu thặng dư tài khoản vãng lai mới nhất, dự báo đạt 3.3% GDP vào 2025, mức định giá thấp có thể lên tới xấp xỉ 18%.

Thậm chí, một số phân tích chi tiết hơn, như của Brad Setser từ Hội đồng Quan hệ Đối ngoại Hoa Kỳ, dựa trên số liệu thương mại theo phương pháp cũ của Trung Quốc, đưa ra con số có thể lên tới khoảng 30%. Goldman Sachs cũng đưa ra ước tính trong khoảng 18-25%.

Chi phí cho chính sách này là cực kỳ lớn, cả về mặt kinh tế lẫn địa chính trị. Về bản chất, một đồng tiền bị định giá thấp mãn tính là một hình thức trợ cấp khổng lồ cho khu vực xuất khẩu, làm méo mó toàn bộ cơ cấu kinh tế. Nó khuyến khích nguồn lực đổ dồn vào sản xuất hàng hóa để bán ra nước ngoài, thay vì phát triển thị trường nội địa và nâng cao tiêu dùng của hộ gia đình – những động lực tăng trưởng bền vững hơn.

Hệ quả là Trung Quốc ngày càng phụ thuộc vào cầu bên ngoài và liên tục đối mặt với các cuộc chiến thương mại, đặc biệt là với Hoa Kỳ. Chỉ số tỷ giá thực hiệu quả (REER) của RMB hiện nay thấp hơn đáng kể so với mức trung bình của các nền kinh tế mới nổi khác, một nghịch lý khó lý giải nếu không tính đến sự can thiệp có chủ đích của nhà nước.

Chiến lược trọng thương hiện đại

Mô hình phát triển của Trung Quốc không dừng lại ở việc khống chế tỷ giá. Nó được hiện thực hóa một cách mạnh mẽ qua các chiến lược công nghiệp mang tính xâm lấn cao, mà ngành điện khí hóa là ví dụ điển hình.

Trung Quốc không chỉ muốn trở thành nhà sản xuất xe điện (EV) hàng đầu, mà còn đang “xâm lược” các thị trường mới nổi một cách có hệ thống. Năm 2025, Trung Quốc chiếm tới gần 2/3 doanh số EV toàn cầu. Tổng kim ngạch xuất khẩu ô tô dự kiến vượt 6.8 triệu chiếc, một con số khổng lồ với giá trị hàng trăm tỷ USD.

Sự bành trướng này không phải là kết quả của cạnh tranh tự do thuần túy. Nó được thúc đẩy bởi năng lực sản xuất dư thừa khổng lồ trong nước và được hỗ trợ bởi một đồng tiền được giữ ở mức yếu nhân tạo. Tại Brazil, thị phần xe nhập khẩu từ Trung Quốc đã tăng từ 10% trước đại dịch lên 36%. Một mô hình tương tự đang diễn ra ở nhiều quốc gia mới nổi khác.

Một minh chứng khác cho tư duy trọng thương kiên định là cuộc đối đầu chiến lược về đất hiếm. Trung Quốc nắm giữ vị thế thống trị trong chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu – nguyên liệu tối quan trọng cho công nghệ cao, xe điện và quốc phòng. Khi căng thẳng thương mại với Mỹ leo thang, Bắc Kinh không ngần ngại sử dụng hạn chế xuất khẩu làm đòn bẩy chính trị. Dù có những thỏa thuận nhất thời dưới thời chính quyền Trump, đến cuối năm 2025, các nhà nhập khẩu Mỹ vẫn phải đối mặt với những hạn chế thực tế từ phía Trung Quốc.

Robin Brooks nhận định rằng Hoa Kỳ đã “chơi bài rất kém” trong các cuộc đàm phán này: họ đe dọa trừng phạt thương mại nặng nề nhưng lại nhanh chóng rút lui khi những biến động tỷ giá do chính họ gây ra làm rối loạn thị trường trái phiếu. Kết quả là Trung Quốc gần như giữ nguyên toàn bộ lợi thế mà không phải chịu tổn thất lớn, từ đó càng củng cố niềm tin vào tính đúng đắn của mô hình hiện tại.

Nghịch lý chính sách và viễn cảnh tương lai

Đứng trước bối cảnh kinh tế toàn cầu đầy biến động, Trung Quốc thực chất đang đối mặt với một nghịch lý chính sách sâu sắc. Một mặt, nền kinh tế nội địa đang chịu áp lực giảm phát và nhu cầu yếu, khiến một chính sách tiền tệ nới lỏng hơn và một đồng tiền yếu hơn có vẻ hấp dẫn để kích thích tăng trưởng ngắn hạn.

Mặt khác, việc tiếp tục đè nén giá trị đồng RMB lại tiếp dầu cho thặng dư thương mại, làm bùng phát căng thẳng với các đối tác, đặc biệt trong bối cảnh chính quyền Tổng thống đắc cử Donald Trump đe dọa áp mức thuế quan có thể vượt 60% đối với hàng hóa Trung Quốc. Lựa chọn nào cũng đầy rủi ro.

Tuy nhiên, mọi tín hiệu hiện tại cho thấy Bắc Kinh vẫn ưu tiên sự ổn định của mô hình cũ. Các gói kích thích kinh tế gần đây nhất vẫn tập trung vào việc phát hành trái phiếu kho bạc khổng lồ để đầu tư vào nâng cấp thiết bị doanh nghiệp và kích cầu có mục tiêu, chứ không phải là một sự chuyển dịch căn bản sang mô hình tăng trưởng dựa vào tiêu dùng nội địa.

Đồng thời, song song với việc kiểm soát tỷ giá, Trung Quốc vẫn đang tích cực thúc đẩy quốc tế hóa đồng Nhân dân tệ thông qua nhân dân tệ số (e-CNY) và mở rộng hệ thống thanh toán xuyên biên giới CIPS, nhằm từng bước giảm sự lệ thuộc vào hệ thống tài chính định chuẩn USD. Đây là một chiến lược hai mặt: một mặt bảo vệ lợi thế xuất khẩu truyền thống, mặt khác từ từ xây dựng ảnh hưởng tài chính dài hạn.

Bài toán tỷ giá của Trung Quốc vì thế vẫn là một vòng xoáy của những mục tiêu mâu thuẫn: bảo vệ ổn định tài chính ngắn hạn, duy trì lợi thế xuất khẩu sống còn, và giảm thiểu căng thẳng địa chính trị leo thang. Sự dao động gần đây của đồng RMB, dù có vẻ sôi động trên bề mặt, thực chất chỉ là một bước đi kỹ thuật tinh vi trong một kế hoạch tổng thể dài hạn.

Thay vì một sự thay đổi mang tính cách mạng, giới đầu tư và các chính phủ trên thế giới có thể sẽ tiếp tục chứng kiến những điều chỉnh tinh vi và ngày càng khó theo dõi từ Bắc Kinh, nhằm thích ứng với những cơn gió ngược từ đồng USD và làn sóng bảo hộ thương mại.

Câu hỏi then chốt về việc liệu Trung Quốc có từ bỏ mô hình trọng thương hay không vẫn chưa có lời giải, và đồng Nhân dân tệ sẽ tiếp tục là một trong những tâm điểm được giám sát chặt chẽ nhất trên bản đồ tài chính toàn cầu, một biểu tượng cho sự cạnh tranh địa chính trị và những giới hạn của tự do hóa tài chính trong thế kỷ 21.